Зошто мозокот троши многу енергија – и што значи тоа за нашата исхрана?

Кога размислуваме за енергијата што ја трошиме во текот на денот, најчесто помислуваме на физичката активност – трчање, вежбање, или едноставно движење. Но вистинскиот „гладен“ орган во телото не се мускулите – туку мозокот.

Иако тежи само околу 2% од телесната маса, мозокот користи дури 20–25% од вкупната енергија која телото ја троши во мирување. Тој е еден од метаболички најскапите органи кај човекот. Замислете: ако вашата основна дневна потрошувачка е околу 1300 килокалории, околу 300 од нив се користат само за мозокот – дури и кога одмарате или спиете.

Зошто му е потребна толку енергија?

Причината лежи во самата природа на мозочната активност. Невроните пренесуваат информации со електрични и хемиски сигнали, што бара постојан проток на енергија. Покрај тоа, мозокот одржува прецизен јонски баланс (на пример, на натриум и калиум) и координира витални телесни функции како дишење, срцев ритам и терморегулација – постојано, 24/7.

Научната литература ова го објаснува и еволутивно. Според некои истражувања (Isler & van Schaik, 2009; Herculano-Houzel, 2011), мозокот е енергетски „скап“ орган и низ еволуцијата, организмите морале да развијат стратегии за да го „платат“ неговото одржување. Некои животни со поголеми мозоци – вклучително и човекот – развиле и поголем внес на калории преку исхраната за да ги покријат овие трошоци. Во услови кога храната е ограничена, мозокот го прилагодува начинот на работа со зголемена енергетска ефикасност и со прераспределување на енергијата од други ткива.

Каква улога игра исхраната?

Гликозата е главниот извор на енергија за мозокот. Без доволно гликоза, се појавуваат симптоми како замор, главоболка, ментална магла, раздразливост и проблеми со концентрација. Затоа е важно оброците да бидат избалансирани и редовни. Појадокот, особено, има клучна улога во стабилизирање на нивото на енергија и когнитивната функција во текот на денот.

Во состојби како пост или кетогена диета, мозокот може да користи и кетонски тела како алтернативен извор, но не целосно – дел од енергијата сè уште мора да доаѓа од гликоза.

Што значи ова за секојдневната исхрана?

Храната не е само „гориво за мускули“ – туку е неопходна и за мислење, учење, одлучување и управување со емоциите. Повеќе од кога било, храната треба да се гледа како ресурс за ментално здравје, не само за физичка сила. Прескокнување оброци, строги диети и недоволен внес на сложени јаглехидрати може негативно да се одразат на мозочната функција, расположението и продуктивноста.

Следниот пат кога ќе посегнете само по кафе и ќе го прескокнете оброкот, сетете се – мозокот ви троши четвртина од енергијата во денот. Ако сакате да размислувате јасно, да бидете фокусирани и ментално издржливи, хранете го со внимание и квалитет.

Важно: Сето ова не значи дека треба да јадеме безмерно и да сметаме дека мозокот „ќе ни ги потроши калориите“ и без физичка активност. Токму спротивното – балансирана исхрана + движење се клуч за одржување на оптимална енергија и ментални способности. Но запомнете: храната му е потребна на телото и кога мирува – токму заради сите овие сложени процеси кои се случуваат без пауза.

Користена литература

• Herculano-Houzel, S. (2011). Scaling of brain metabolism with a fixed energy budget per neuron: implications for neuronal activity, plasticity and evolution.➤ PLoS ONE, 6(3): e17514.https://doi.org/10.1371/journal.pone.0017514→ Објаснува колку енергетски скап е мозокот и колку калории троши во мирување.

  
  

• Isler, K., & van Schaik, C. P. (2009). The expensive brain: a framework for explaining evolutionary changes in brain size.➤ Journal of Human Evolution, 57(4), 392–400.https://doi.org/10.1016/j.jhevol.2009.04.009→ Теоријата за „скап мозок“ (Expensive Tissue Hypothesis) и како внесот на енергија е еволутивно поврзан со големината на мозокот.

  
  

• Karbownik, M. S., et al. (2023). Energy metabolism and the human brain: A review of research.➤ Frontiers in Human Neuroscience.https://doi.org/10.3389/fnhum.2023.1089514→ Систематски преглед за тоа како и зошто мозокот троши толку енергија, како се менува тоа при пост и стрес, и зошто квалитетната исхрана е важна.

  
  

• Mergenthaler, P., et al. (2013). Sugar for the brain: the role of glucose in physiological and pathological brain function.➤ Trends in Neurosciences, 36(10), 587–597.https://doi.org/10.1016/j.tins.2013.07.001→ Опишува зошто гликозата е главниот енергенс за мозокот и како недостаток може да влијае на когнитивна функција.

  
  

• Laughlin, S. B., & Sejnowski, T. J. (2003). Communication in neuronal networks.➤ Science, 301(5641), 1870–1874.https://doi.org/10.1126/science.1089662→ Податоци за трошоците на невронската комуникација и „метаболичката цена“ на пренос на информации во мозокот.

  
  

• Attwell, D., & Laughlin, S. B. (2001). An energy budget for signaling in the grey matter of the brain.➤ Journal of Cerebral Blood Flow & Metabolism, 21(10), 1133–1145.https://doi.org/10.1097/00004647-200110000-00001→ Овој труд ја дава проценката дека мозокот троши 20–25% од базалната метаболичка стапка.